Spokojnie o cierpieniu. "Włoskie szpilki" Magdaleny Tulli

  I tak oto usiadłyśmy we trzy do lektury. Literaturoznawczyni pomrukiwała z zadowoleniem nad bogatymi zdaniami, ciekawymi sformułowaniami, przeskokami w narracji. Psycholog słuchała uważnie, nie parafrazowała, nie zadawała pytań pomocniczych. Może jedynie czasami wzdychała w duszy, ileż tu jest nieprzepracowanych traum. A ja wzruszona, trochę ze ściśniętym gardłem, myślałam o tym, jak bardzo chciałabym przytulić tamtą dziesięcioletnią, a potem już dorosłą, spisującą tę historię, Magdalenę Tulli. I o tym, jak niewiele to w ogóle by dało. I jednocześnie zaskoczona takim ciekawym stylistycznie i jednocześnie terapeutycznym powrotem do samej siebie, dziesięcioletniej, niekochanej, samotnej, której wersja dorosła dodaje skromną, ale bezcenną, otuchę ciepłym talerzem zwykłej zupy. Ileż w tym pięknej symboliki, a także kompletnej bezradności. Historia musi się potoczyć, tak jak się już potoczyła. Można, co najwyżej, spokojnie opisać to wielopokoleniowe cierpienie.

  Trudno nazwać tę pozycję do końca powieścią, sformułowanie, że to zbiór opowiadań również nie do końca jest adekwatne, bowiem jest tu pewna ciągłość historii, tylko narracja swobodnie przeskakuje między okresami, wydarzeniami, dowolnie żongluje czasem i bohaterami. Głównym bohaterem Włoskich szpilek jest rodzina, mocno pokiereszowana historią. Rodzina dziwna, trudna, polsko - włoska, rodzina pełna tajemnic, przemilczanych spraw, rodzina nieco sztuczna. Oglądamy ją oczami narratorki, która jest jedynym dzieckiem w tej dziwnej konfiguracji quasi rodzinnej. Dzieckiem chcianym, z tego prostego powodu, że dzieci wypada mieć, by być normalnym, nie zawracać na siebie uwagi i spokojnie dryfować dalej w powojennej rzeczywistości, pełnej przekłamań. Dzieckiem oddanym w okresie niemowlęctwa, bo za dużo krzyczało. Dzieckiem odtrącanym, bo ma tylko spełniać swoją rolę, nie przeszkadzać, nie przekraczać norm, ani granic, jakie się dziecku wyznaczyło. W końcu dzieckiem na tyle zahukanym w tym wszystkim, że nie potrafiącym w pełni funkcjonować w szkolnej rzeczywistości, dodającej swojej porcji okrucieństw i złośliwości, jakie tylko dzieci potrafią wyrządzać innym dzieciom, bo te są inne. Gdy do tego dodać koszmar matki, której udało się przeżyć obóz koncentracyjny, przeszłość przodków ojca i trudności w okresie PRLu, to można tylko sobie wyobrazić czerń tej chmury, która często pojawia się w jej życiu. A to życie to pewna umowność, nie ma jakiegoś ważnego początku, jednak to same dalsze ciągi bez żadnego początku, stare, zasupłane wątki wleczone nie wiadomo skąd, nie wiadomo dokąd. Początek jest tam, gdzie tkwi chorągiewka, chyba że wyjmie ją ktoś i przeniesie gdzieś indziej. * Tak samo jak umowne jest miejsce wydarzeń i to, co spaja rodzinę dziewczynki. Umowne jest też życie w powojennej Polsce. Jedynie nieumowny jest niechciany spadek, jaki spadł na barki dziecka, bo jego ciężar odczuwa do dziś dorosła już bohaterka.

  Jest tu dużo symboli, jak przedmioty, które pełnią funkcję wytrychów (włoskie szpilki, włoski magazyn dla dzieci, stale gubiony klucz do mieszkania) do innego świata, gdzie obowiązują inne reguły. Dziewczynka rozdwojona zarówno językowo, jak i krajami, ma możliwość konfrontacji tego, co się dzieje w Polsce, jak również tego, co się dzieje we Włoszech, gdzie spędza co roku wakacje. Widzi zatem szarość i zakłamanie, w kontraście z kolorami i dobrobytem. Może zaobserwować zmianę reguł życia codziennego, zasad postępowania. Nie wie jednak co jest w tym przypadku lepsze, czy gorsze, może tylko odczuwać, co daje jej życie w tych dwóch różnych światach. Jest na tyle mała, że nie do końca rozumie polowania na "farbowane lisy" (wydarzenia z Marca 1968), ale na tyle duża, by rozumieć, że nie wolno palić ludzi. Nie wolno? Matka odpowie z całą stanowczością, że nie można, tylko jej zaciśnięte usta będą znaczącą wskazówką.

 Jest tutaj również dryfowanie w przeszłość, cofanie się, odbywanie się jej na przekór fizyce, od końca wstecz, by ożywić dawnych zmarłych, wrócić do obozu. To choroba matki, choroba Alzheimera wywołuje tę podróż do początku. Wracają zadawnione konflikty rodzinne, zatajone historie obozowe, przemilczane sprawy. Wydaje się, że wojna nigdy się nie skończyła, że nadal trwa.. Wojna, jeśli już się zacznie, nie ma końca. W każdym razie nie dla każdego. Generałowie podpiszą akt kapitulacji, w niebo wystrzelą kolorowe fajerwerki, szeregowcy upiją się ze szczęścia, że ocaleli. I do cywila. A dla cywili dalej trwa cicha, niewidoczna wojna. Wykrwawiają się w niej samotnie dzień po dniu, noc po nocy, rok po roku. Do końca swoich dni, a niektórzy znacznie dłużej. Wojna, jak masa upadłościowa, przechodzi na własność potomnych **. Czy jednak ta wojna, nadal tkwiąca w umyśle matki, pustosząca jej psychikę, tłumaczy zaniedbywanie dziecka? Zostawiam to pytanie bez odpowiedzi, bo trudno mi orzec, czy jakaś byłaby prawidłowa.

  W zasadzie odczuwam kompletną niemoc, bo chciałabym napisać więcej i nie wiem czy słusznie zrobiłabym pisząc aż tyle. Włoskie szpilki są pełne różnorodnych historii, które można by opowiadać w nieskończoność. Bolesna jest spokojna narracja autorki, która mówi wprost, że nawet do cierpienia można się przyzwyczaić. Poza tym, takie drobne przykrości, to żadne przykrości. A jednak terapeutyczna potrzeba, by choć trochę pocieszyć samą siebie z okresu dzieciństwa ujawnia się w ważnym fragmencie. Cóż z tego, gdy zostaje jednak zepchnięta, przez codzienne potrzeby własnej już rodziny, zajęcia, obowiązki, już nie ma czasu, by przepracować nieszczęsne dzieciństwo. Psycholog jedynie zmarkotniała nad zmarnowaną szansą.

  Włoskie szpilki nie przerażają rozmiarem. Na zaledwie 143 stronach Magdalena Tulli zamieściła jednak ogromny ładunek emocjonalny, na dodatek, podany na pięknym literackim półmisku. Płakać, czy zachwycać się? Oto jest pytanie. Na pewno jednak czytać, koniecznie czytać Magdalenę Tulli.

Włoskie szpilki, Magdalena Tulli, Wydawnictwo Nisza, Warszawa 2012
* str. 22-23

** str. 64