"Zapach miasta po burzy" Olgierda Świerzewskiego

  Wszystko ma swoje plusy i minusy. Każdy medal ma dwie strony a kij dwa końce. Jednak z książkami często bywa tak, że jakaś jest tak dobra, że trudno znaleźć minusy, albo tak zła, że ciężko wyłuskać z niej plusy. W jednym i drugim przypadku jednak wywołują emocje. Albo zachwyt albo rozczarowanie. Bohaterowie albo są dla nas ważni, emocjonujemy się ich losami, albo irytują. Nie ma jednak obojętności ani w jednym ani w drugim przypadku. Gdy myślę o debiucie Olgierda Świerzewskiego myślę o medalu. Ten medal z jednej strony to brawa i pochwały, to niemalże aplauz i owacja na stojąco. Za tytaniczną pracę, za merytoryczne przygotowanie do epoki i jej niuansów, co mogę tylko przyrównać do równie ciężkiej pracy, jaką wykonała Elżbieta Cherezińska w przypadku Legionu, za poważne podejście do epoki, znajomość literatury, za erudycję godną pozazdroszczenia. Niestety druga strona tego medalu to nuda i obojętność wobec losów jego bohaterów. To papierowe postaci, które nie wywołują emocji. To fabuła, która nie wciąga i jest czytelniczą męczarnią. I czuję potworny żal, że muszę wspominać również o tej drugiej stronie medalu i że tak naprawdę to ona decyduje o tym, że książka w moim odczuciu jest po prostu słaba. Przyznaję uczciwie, że naprawdę nie sprawia mi przyjemności pisanie tego tekstu. Gdy książka jest z gruntu źle napisana nie czuję takiego dyskomfortu. Tutaj jest to o tyle nieprzyjemne, że powieść miała potencjał, a autor talent. Najwyraźniej jednak książka trafiła do niewłaściwej czytelniczki.

  Schyłkowy okres komunizmu, piękna Moskwa, liryczny Leningrad, dwaj szachowi utalentowani mistrzowie i piękna kobieta. Nie da się ukryć, to efektowny początek i świetne składniki na dobry romans, do tego z ciekawym zapleczem historycznym. Wprowadzenie w życie każdego z bohaterów jest szczegółowe i wnikliwe. Poznajemy ich życiorysy, przeszłość, rodzinne tajemnice i wrażliwości. Głównymi bohaterami są dwaj szachiści Oleg Igorowicz Antonow i jego największy rywal Anatolij Romancew. Romancew jest parę lat starszy od Olega, ale obaj mają podobnie ambicjonalne podejście do gry w szachy i obaj pretendują do pozycji mistrza nie tylko w kraju. Jak to w romansie bywa musi się pojawić kobieta. Jest nią Tatiana i tu pojawia się pierwsze zdziwienie fabularne, gdy autor przedstawia nam jej losy. Otóż Świerzewski ewidentnie sugeruje czytelnikowi, że Tatiana jako nastolatka popełniła samobójstwo. Gdy jeszcze nie podejrzewałam, że to Tatiana ma być ową femme fatale obydwu mistrzów, zastanawiałam się po co został opisany tak szczegółowo wątek jej rodziny, ucieczki ojczyma i rozpaczy matki. Bo dziewczyna na koniec epizodu zostaje przez matkę znaleziona z podciętymi żyłami w wannie. Kilkadziesiąt stron dalej Tatiana ma się dobrze i nie ma w ogóle wspomnienia na temat tego zdarzenia. Jak gdyby nigdy nic. Dziewczyna się tnie, a potem ma się dobrze. Oczywiście, mam świadomość, że wiele prób samobójczych jest nieudana, ale to jak to opisał autor nie wskazywało na próbę, tylko na fakt. Niemniej jednak to tylko epizod, nie ma co tego specjalnie roztrząsać. Tatiana będzie tą dziewczyną, w której z miejsca zakocha się młodziutki Oleg i do której równie żywo zabije serce Romancewa. Rywalizacja szachowa staje się także rywalizacją na gruncie prywatnym, co dodatkowo podsyca film, w którym Tatiana, już dorosła, właśnie robiąca karierę jako aktorka, wystąpi jako narzeczona Romancewa. Oczywiście to z kim będzie Tatiana jest od początku oczywiste, choć autor stara się zaskoczyć czytelnika swoim pierwszym rozwiązaniem fabularnym. Sama historia szachowych turniejów, próba pokazania ich od ekscytującej, emocjonalnej strony jest napisana zgrabnie, bowiem te turnieje szachowe są opisywane niczym turnieje rycerskie lub walki bokserskie. Wydaje się, że rywale zadają sobie silne ciosy, po których trudno im się pozbierać z desek ringu, wydaje się, że rozgrywa się walka na śmierć i życie. I to zapewne kolejny dowód na talent autora, a dla mnie najnudniejsze wątki w tej historii. Problem w tym, że są to jej również najgłówniejsze wątki. Potrafię grać w szachy, pewnie sformułowania nie były mi obce, ale zastanawia mnie fakt, że w książce poświęca się wiele uwagi na wskazanie źródeł historycznych, wyjaśnień kim byli bohaterowie literaccy, o których rozmawiają bohaterowie (co tak na marginesie może obrażać czytelnika, choć oczywiście zdaję sobie sprawę, że nie każdy musi wiedzieć kim był Woland), a jednocześnie nie ma słowa wyjaśnienia dla czytelnika nieobeznanego z szachami, co to jest debiut i czym się różni z otwarciem.

   W kwestii ilości bohaterów powieść Świerzewskiego może konkurować spokojnie z Wojną i pokojem. Jest ich całe krocie, od rodzin najbliższych bohaterów zaczynając, po ich przyjaciół, rodziny ich przyjaciół i na masie postaci pobocznych kończąc, a każdy z nich dwojga imion, jak w najlepszej rosyjskiej powieści być musi. Oprócz tego losy nawet postaci pobocznych są opisane bardzo szczegółowo, poznamy nawet marzenia kolegów Olega, wszelkie konsekwencje ich życiowych wyborów, dalsze losy, nawet jeśli w pewnym momencie ich wspólne drogi się rozejdą. Ale to wszystko co łączy powieść Świerzewskiego z klasykami rosyjskimi. To, czego tu zabrakło to jakiejkolwiek iskry, jakiegokolwiek ognia, jakichś większych emocji. Wątki w których postaci wygłaszają sentymentalne monologi wywołują raczej zażenowanie, jedna z ważniejszych scen erotycznych mogłaby spowodować chichot (Czuli się jak para łabędzi splecionych szyjami niczym dzikie wino, porwanych wichrem, to spadając, to znów gwałtownie podrywając się do lotu, targani potężnymi siłami, to naprężając mięśnie to znów oddając się słabości (..) I stanowili jedno - palącą wulkaniczną skałę*), ale wywołuje co najwyżej zdziwienie odnośnie porównań, choć mówi o jednej z potencjalnie najbardziej emocjonujących scen w powieści. Książka jest po prostu mdła emocjonalnie. Nawet gdy bohaterowie przeżywają największe uniesienia, nawet gdy przeżywają największe klęski czytelnik nie odczuwa tych emocji jakoś silniej, a to jak mówią o miłości przypomina młodego Wertera, który dodatkowo ostro sobie popił i bredzi bardziej niż zwykle. Co z tego, że bohaterowie są opisani prawidłowo i wnikliwie skoro równie dobrze można by było w ten sposób opisać manekina. Manekina ze skłonnościami do sentymentalnych dialogów/monologów i niezwykle drobiazgową znajomością literatury wysokiej. Zadziwiające, jak każdy z bohaterów Świerzewskiego jest oczytany, jak prawie każdy rzuca cytatami jak z rękawa, jak zna doskonale Lermontowa, Majakowskiego, Czechowa, Dostojewskiego, Tołstoja! I jakimi poetyzmami się wysławia! Ot, autor chyba trochę przesadził w kwestii ukazania typowej sentymentalnej słowiańskiej duszy.

  Ponieważ jest to debiut wydaje mi się, że ważne jest by autor usłyszał zarówno zachwyty (a tych już kilka widziałam w sieci), które zmotywują go do dalszego pisania, jak i krytykę, która być może wpłynie na zmianę warsztatu. Nawet jeśli ta ostatnia pochodzi z tak skromnego miejsca jak to moje. Nie mam na celu nic złośliwego, jestem prostym czytelnikiem, który przeżył kilka dni męczarni z jedną książką. Z książką, dodam, zapowiadającą się naprawdę dobrze! A jednak niesamowicie wyczerpującą. Dawno się tak nie zmęczyłam przy lekturze.




Zapach miasta po burzy, Olgierd Świerzewski, Muza SA, Warszawa 2014
* str. 391