Urzędniczy umysł zniewolony. "Skandynawska wieża Babel" Jerzego Stypułkowskiego

  Zamysłem tej powieści, zgodnie z wypowiedzią autora, było pokazanie życia typowego urzędnika, tutaj Józefa K., którego korporacyjny styl biurokracji pozbawia kreatywności i samodzielności, a w efekcie wbija w potworną, nudną rutynę, która nie daje ani spełnienia zawodowego, ani satysfakcji finansowej. Ten zamysł został spełniony z nawiązką. W moim odczuciu zaś ta powieść miała obnażyć coś, co jest a być nie powinno, co może pozwoli na wstrzymanie procesu biurokratyzacji, jaki pochłania kolejne rzesze urzędników. Obawiam się jednak, że temu drugiemu zamysłowi raczej się nie powiedzie.

  Józef K. to Polak mieszkający na stałe w Szwecji. Zatrudniony w urzędzie, w którym jego rola nie do końca jest jasna, spędza wiele godzin na niezidentyfikowanych obowiązkach, nudzie, chodzeniu na kawę oraz na ocenianiu innych pracowników. Jest w gorszej od nich pozycji, bowiem mimo dwudziestu lat pracy i zapewne równie długiego pobytu w Szwecji, ciągle jest obcy. Jest traktowany gorzej, jego pensja rocznie ciągle maleje względem pensji pracowników o podobnych zadaniach przez stały brak podwyżki, jest dyskryminowany, co przyprawia go o poczucie klęski, goryczy i frustracji. Jednakże jest też człowiekiem biernie przyjmującym swój los, nie potrafi zawalczyć ani o siebie, ani o jakieś zmiany w swojej zawodowej egzystencji. Przez pryzmat jego przemyśleń, przeplatających się ze wspomnieniami z młodości spędzonej w Polsce i nękającymi go koszmarami, poznajemy miejsce jego pracy.

  Schemat funkcjonowania urzędu, w którym pracuje Józef K. jest przedstawiony w zasadzie już na początku powieści. Głównym mentorem, swoistym guru, który otacza się fanklubem swoich podwładnych, jest Runnar, dyrektor generalny biura. Opisywany wielokrotnie jawi się jako typowy bufon, któremu dostała się gratka prowadzenia przedsiębiorstwa, co sprawia mu ogromną frajdę, bowiem uwielbia rządzić i przemawiać o niczym. Najchętniej długo i często. Jego innowacyjnym pomysłem jest utworzenie recepcji, której istnienia nie uzasadnia właściwie nic, przychylność do inicjatywy jego pracowników wobec mycia jego auta, a następnie polecenie utworzenia sypialni dla pracowników, którzy chcą pozostawać po godzinach. Inne absurdy typu komisja do spraw kabli leżących na podłodze, kamery i podsłuchy w toaletach, czy komisja do spraw ochrony pracowników spędzających noc w biurze wydają się już mniej istotnymi zagadnieniami, o jakich się dowiadujemy z kart tej książki. Miejsce pracy Józefa K. to miejsce, gdzie ludzie celebrują biurokrację, udają, że pracują, żeby wypełnić jakoś godziny pracy. Pytanie jakie zadaje sobie czytelnik dotyczy właśnie owej pracy. Czym się zajmują ci urzędnicy? Zapewne niewiele osób uwierzy, gdy powiem, że pracują nie mniej nie więcej, ale dla biblioteki. Co robią dla owej biblioteki? Nie mam pojęcia. Wzmianki o książkach są skąpe i w pewnym sensie abstrahującego od tego, co o działaniu bibliotek wiem z autopsji. Ale prawda jest taka, że faktycznie wiem niewiele, a już o działaniu bibliotek w Szwecji nie wiem nic. O książkach pojawia się informacja o wstrzymaniu funduszy na zakup powieści autorów zagranicznych, co również jest jedną z ważnych i innowacyjnych decyzji dyrektora generalnego. Co jednak więcej ich praca ma wspólnego z biblioteką? Trudno powiedzieć.

  Rzecz jednak nie w tym jakie zadania wykonują ci wszyscy pracownicy z Józefem K. na czele, ale w tym, co z nimi robi ich praca. Zmienia w tłum marionetek, którymi rządzi chęć przymilenia się szefowi, pokazania się od jak najlepszej strony, wykazania zaangażowaniem i ślepym zaufaniem do decyzji dyrektora generalnego. A decyzje te są paradoksalne, mają na celu tworzenie kolejnych projektów, których jedynym sensem istnienia jest to, że w ogóle są. I choć każdy doskonale to wie, nie protestuje nikt, bowiem najważniejsze jest przyklaskiwanie szefowi, udawanie, że wszystko jest tworzone dla wspólnego dobra, kolektywne działanie, by osiągać jak najlepsze wyniki. Nie wiadomo jednak w czym konkretnie mają być osiągnięte te wyniki i jakie na ich przełożenie ma mieć na przykład nocowanie w pracy czy nauka eleganckiego chodzenia.

  Mam szalony problem z tą książką, bowiem trudno mi jest ją ocenić na jakiejkolwiek skali. Ma w sobie wszystko to, co najlepsze i jednocześnie to, co najgorsze. Napisana jest w świetnym stylu, językiem barwnym i plastycznym, autor łatwo wciąga w opisywaną rzeczywistość, oddaje świetnie stany emocjonalne swojego bohatera i bohaterów pobocznych, pisze piękną, bogatą polszczyzną. Jednak jest to również powieść pełna powtórzeń, nudnych i niepotrzebnych scen, które przedstawiono już kilkadziesiąt stron wcześniej, a jednak z jakiegoś powodu autor uznał za konieczne je przywołać ponownie w innej konfiguracji, ale z dokładnie tą samą treścią. Z jednej strony fenomenalnie oddaje poczucie absurdalności znane z Procesu Kafki, z drugiej bywa zbyt dosłowna i przez to stoi w opozycji do tytułu, do którego próbuje nawiązywać. Jest i nie jest dobra. Wydaje mi się, że gdyby pewnych kwestii było mniej, że gdyby podać tę historię w nieco skondensowanej formie, byłaby to naprawdę świetna, satyryczno-obyczajowa powieść. W aktualnej wersji jest nieco przydługa, momentami przegadana i zdecydowanie zbyt często pochylająca się nad tematem urzędniczego mrowiska w kółko przetwarzając to samo A ten przekaz jest ewidentny od pierwszych stron i nie ma potrzeby by go powtarzać w każdym rozdziale. A jednak chciałabym bardzo, żeby autor nadal pisał! Przemawia za tym jego niezły warsztat literacki, niektóre intrygujące sformułowania, czy pewne sceny perełki z tej powieści. Można w niej odkryć akapity warte cytowania, czy inspirujące metafory. Zresztą, samo to, że autor potrafi ten sam przekaz oddać na kilka różnych wariantów wiele mówi o jego możliwościach. Dlatego chętnie sięgnę po kolejne powieści Jerzego Stypułkowskiego.

Za udostępnienie egzemplarza do lektury serdecznie dziękuję autorowi, panu Jerzemu Stypułkowskiemu 

Skandynawska wieża Babel. Studium udręki szwedzkiego urzędnika, Jerzy Stypułkowski, Novae Res, Gdynia 2013