Uczciwa oszustka według Tove Jansson

Moje przyjazne i taktowne nastawienie jest zwyczajnie neurotyczne, stwierdziła [Tove] w 1966 roku. "Nawet w sumieniu nie zachowuję szczerości, najczęściej tylko reaguję histerycznie, dlatego że nie mogę spełnić wygórowanych wymagań (..)". Jak zwykle patrzy na siebie nieubłaganie krytycznie. Opisuje siebie jako szczerą oszustkę, o której później stworzy książkę.*

 Miejscem akcji Uczciwej oszustki jest wymyślona przez Tove Jansson osada, w której głównym zajęciem jest wyrób łodzi, a gdy tego nie można robić, po prostu plotkowanie. Można w niej znaleźć jeden sklep, który pełni funkcję również poczty, jest miejscem spotkań i wymiany najświeższych informacji. Jak w każdej małej osadzie każdy zna tu każdego, toteż dla większość postać Katri nie jest niczym nowym. A jednocześnie pozostaje ciągle kimś obcym. Mało rozmowna, zainteresowana jedynie dwiema istotami - psem i swoim bratem, Katri wzbudza nieufność, a co za tym idzie, sporą ciekawość i spekulacje na temat jej zdolności. Bo Katri to niesamowicie inteligentna dziewczyna, świetnie operująca liczbami, twarda, nieustępliwa i mówiąca na ogół rzeczy zaskakujące. Większość ludzi w pewnych sytuacjach odpowiada dyplomatycznie, Katri odpowiada wprost i szczerze. Uczciwie do bólu.

Anna Aemelin mieszka samotnie od śmierci rodziców. Tworzy książki dla dzieci, w zasadzie rysując do nich ilustracje, tekstami na ogół zajmują się wydawnictwa. Książeczki te przynoszą jej dochód oraz wiernych, dziecięcych fanów, na których listy stara się odpisywać na bieżąco. W zasadzie w takim życiu, jakie sobie ułożyła nie potrzebowała ani Katri, ani jej brata Matsa. Jednak Katri miała plan i Anna zajmowała w nim szczególne miejsce. Relacja między dwiema kobietami nie będzie zażyła. Odbędą wiele dziwnych rozmów, a zakończenie nie przyniesie tak naprawdę jednoznacznej odpowiedzi, ile w całej tej sytuacji dla siebie znaczyły. Mimo, ze wiele spraw odbywa się tu burzliwie, jest to mocno stonowana historia. Jakby otulająca ją w krajobrazie zima tłumiła większe emocje.

Nie ma tutaj konkretnego początku i zakończenia. Sporo wydarzeń odczuwałam przez pryzmat zimowego zawieszenia. Jednocześnie zachowanie Katri jest opisane w taki sposób, że czytelnik odczuwa je mocno ambiwalentnie - z jednej strony jest podziw, dla jej starannego przygotowania do tego co planuje, dla jej charakteru i oddania dla brata, z drugiej niesmak do wybranych środków do osiągnięcia celu. Wreszcie Anna - dość biernie przyjmująca następujące po sobie zdarzenia, przyjmująca słowa Katri bardzo ufnie, dopóki nie zaczną oddziaływać na jej odbiór rzeczywistości. Bierny opór Anny nie wzbudza większych emocji, może odrobinę irytacji. Po czym spokojne, chłodne zamknięcie całej historii scenką przygotowującej się do malowania Anny podtrzymuje ów stan zawieszenia.

Krótkie zdania, rzeczowe dialogi, chłodny styl. Nawet jeśli pojawiają się jakieś emocje są stonowane przez nieczułą narrację. Dziwna to opowieść, krótka, jakby wyrwana z pewnego kontekstu, choć czyta się ją bardzo szybko, to jednak w pewien sposób trudna w percepcji. W niejakim stopniu autobiograficzna, ale tylko na poziomie charakteru bohaterów, nie wydarzeń. Pojawia się tutaj Tove w rozdwojeniu na dwie żeńskie postacie. Rozpoznaję ją zarówno w Katri, jak w i Annie. I naprawdę trudno mi ocenić, jakbym postrzegała tę książkę bez zaplecza biograficznego Tove. Z tego też powodu też ciężko mi wydać jednoznaczną ocenę. Na pewno zaspokoiła moją ciekawość odnośnie powieściowo dorosłego wcielenia dotąd znanej mi pisarki o Muminkach.


*Tove Jansson: Mama Muminków, Biografia. Boel Westin, str. 335

Uczciwa oszustka, Tove Jansson, Wydawnictwo "Nasza Księgarnia", Warszawa 2013