Nazista u psychoterapeuty - "Problem Spinozy" Irvina Yaloma

Musi coś być w konkretnym czytelniku, co sprawia, że staje się on wyznawcą danej książki. *    

  Jestem trochę dziwnym czytelnikiem książek. Interesuje mnie na ogół zawartość książki najbardziej, spotkania z autorami, śledzenie stron autorów już mniej mnie interesują (blogi to coś innego ;D). W zasadzie nigdy się nie skusiłam na żadne spotkania z autorami, podpisywanie książek. Sama nie wiem czemu. W rzadkich przypadkach, gdy książka sprawia że padam na kolana, prowadzę coś w rodzaju śledztwa na jej temat. Tak jak to było w przypadku Obłędu Krzysztonia. Chciałam poznać autora, jego prywatną historię, jak również chciałam ją przybliżyć w moim wpisie poświęconym książce. Irvin David Yalom jest pod tym względem postacią dla mnie szczególną. To człowiek, którego chciałabym poznać, posłuchać jego wykładów, uczyć się od niego i czerpać pełnymi garściami z jego doświadczenia. Można by rzecz, że to mój swoisty mentor, choć nigdy nie miałam okazji go poznać. To ktoś o kim chciałabym krzyczeć niemalże "Czytajcie Yaloma!", choć mam pełną świadomość, że do żadnej lektury nie da się ot tak zachęcić, tym bardziej, gdy jest to tak specyficzna lektura. Bowiem Yalom pisze nawiązując do swojego doświadczenia zawodowego, jako psychiatra i psychoterapeuta. Nie każdy może mieć ochotę do czytania o procesie zmian zachodzących w psychice na skutek rozmowy. Nie każdy może lubić narrację prowadzoną w stylu rozmowy terapeutycznej. Zrozumiałe. Ale i tak chciałabym przybliżyć co nieco jego sylwetkę i opowiedzieć o jego najnowszej książce

Irvin David Yalom 

Urodził się w Waszyngtonie w 1931 roku (jak widać, dobry rocznik ;D), jego rodzice pochodzili z  rosyjskiej wioski, znajdującej się tuż przy granicy z Polską, skąd wyemigrowali do Stanów zaraz po pierwszej wojnie światowej i osiedlili się w biednej waszyngtońskiej dzielnicy. Nie byli ani wykształceni, ani oczytani, a ponieważ wszystko co robili było walką o przetrwanie, każda ewentualna książka służyła celom ekonomicznym, a nie przyjemności lektury. Yalom korzystał więc z biblioteki miejskiej, ale wycieczki w to miejsce były dość niebezpieczne, dlatego robił to tylko dwa razy w tygodniu. Wybory czytelnicze były kapryśne i przypadkowe. Na swojej stronie nawet przyznaje się, że wybrał przypadkową półkę znajdująca się w centralnym miejscu biblioteki, z której  zaczął czytać książki w kolejności alfabetycznej, od A do Z. W każdym razie czytał bardzo dużo w czym od razu odnalazłam pokrewieństwo dusz. Ukończył medycynę ze specjalizacją psychiatryczną, a swoją zawodową ścieżkę prowadził głównie jako psychoterapeuta, cieszący się zresztą dużym uznaniem w środowisku psychiatrycznym.W swoim dorobku ma kilka podręczników (Psychoterapia grupowa. Teoria i praktyka napisana wspólnie z Molyn Leszcz, Psychoterapia egzystencjalna), kilka zbiorów opowiadań terapeutycznych (jak omawiane w czerwcu Mama i sens życia) i cztery powieści (Kiedy Nietzsche szlochał, Leżąc na kozetce, Kuracja według Schopenhauera i ostatnia Problem Spinozy). Ilość wydanych płyt szkoleniowych dla terapeutów, ilość wystąpień, konferencji w jakich brał udział jest ogromna. Jest uwielbiany albo nielubiany, szczególnie to ostatnie obserwuję u polskich psychoterapeutów. Jednakże jest niewątpliwie postacią obok której trudno przejść obojętnie, gdy choć trochę się ją pozna.

Problem Spinozy

Chyba tylko Yalom mógł połączyć w jednej powieści tak skrajnie nie pasujące do siebie postaci. Baruch Spinoza, żydowski filozof, w którego dziełach był zakochany Goethe, oraz przyszły antagonista wszystkich Żydów, Alfred Rosenberg to bohaterowie Problemu Spinozy. Ta dwójka nie miała możliwości nigdy się spotkać, ale Rosenberg miał wszelką możliwość skorzystać ze spuścizny Spinozy. To czego przypadkiem dowiedział się Yalom podczas wizyty w muzeum poświęconym Spinozie dowodzi, że jak najbardziej próbował - podczas drugiej wojny światowej Rosenberg wywiózł z muzeum Spinozy cały zebrany w nim księgozbiór filozofa. Ale książki te ocalały i wróciły do muzeum. Dlaczego EER ograbiło niewielkie muzeum Spinozy? I co ma oznaczać dziwna uwaga dowódcy EER, Rosenberga, o rozwikłaniu problemu Spinozy?Ten temat tak zaintrygował Yaloma, że swoją kolejną powieść poświęcił próbie rekonstrukcji tamtych wydarzeń.

Powieść jest prowadzona w dwóch nurtach czasowych - pierwszy, poświęcony sylwetce Spinozy, rozgrywa się w drugiej połowie XVII wieku, drugi, poświęcony Rosenbergowi ma miejsce na początku XX wieku, prowadząc czytelnika nieuchronnie do wybuchu drugiej wojny światowej. W pierwszym odruchu można by rzec, że są to dwie opowieści, nie powiązane ze sobą w żaden sposób, oprócz tego, że Rosenberg czyta Spinozę. No właśnie, ileż jest w tym zdaniu ważnego przekazu. Antysemita czyta żydowskiego filozofa. Antysemita, który uważa, że nie chodzi o to czy Żyd jest ortodoksyjny, czy nie, czy wykluczony ze swojego społeczeństwa, jak Spinoza, czy nie, tylko o to, że to jest zła krew i koniec. Powieściowy Rosenberg więc wstydzi się takim zachwytem jakim obdarza dzieła Spinozy, nawet sam przed sobą. Próbuje znaleźć na to jakiekolwiek usprawiedliwienie i szuka wszelkich dowodów na to, że Spinoza jednak Żydem nie był. A to jego imię, zmienione z Barucha na Benedykt, ekskomunika jakiej został poddany już w wieku 24 lat czy brak przynależności do jakiejkolwiek formy życia w społeczeństwie żydowskim. Ale w końcu to jest zła krew, prawda? Dlatego Rosenberg cały czas przeżywa wewnętrzne rozdarcie w tym temacie. Nie jest to jednak jedyny powód jego rozstroju nerwowego. Nadwrażliwy, emocjonalny jak się okazuje nazista, ma ogromny kompleks w postaci samego Hitlera, który nie traktował Rosenberga tak jak ten tego oczekiwał, ani jak uważał, na to zasługiwał. Pojawia się zatem sylwetka psychiatry, który również zajmuje się szeroko pojętą psychoanalizą i tak oto Rosenberg rozpoczyna quasi - terapię. 

Powieściowy Spinoza to młody człowiek, którego jego własna gmina żydowska ekskomunikuje, nakłada klątwę  tzw. cherem i wyklucza ze swojej społeczności. Decyzja ta jest wynikiem głoszonych przez Spinozę poglądów, które jawnie naruszają wszystkie zasady jakich naucza się każdego Żyda. Spinoza podważa świętość Tory, uważając, że napisał ją człowiek, nie Bóg, podważa też wiarę w Boga w takiej formie w jakiej go nauczano - że jest on podobny do człowieka, ponieważ Spinoza rozumiał Boga bardziej jako naturę, niż istotę. Co więcej podważał istnienie życia po śmierci, a to już nie mogło być przemilczane. Po przeprowadzce z rodzinnego miasta Spinoza oddaje się swoim przemyśleniom oraz pisaniu najważniejszych dzieł, z jakich jest znany do dzisiaj.

Co zatem łączy te dwie postaci? Próba zrozumienia siebie. Obaj powieściowi bohaterowie, zarówno Spinoza, jak i Rosenberg przeprowadzają tę ważną próbę rozmawiając z najbardziej zaufanymi sobie osobami. Są to rozmowy szukające podłoża własnych decyzji, namiętności, rozumowego wyjaśnienia podstawowych zagadnień istnienia. I to właśnie te rozmowy stanowią sedno całej powieści, a nie historia życia obydwu postaci. Na przykładzie zaś życia obu tych bohaterów, możemy zauważyć jak trafnie napisał Spinoza, że człowiek (..) poddający się afektom, nie jest panem siebie, lecz włada  nim los** dlatego walczący ze swoim namiętnościami Spinoza przeżył swoje życie zgodnie ze swoją filozofią, a Rosenberg który poddawał się swoim emocjom przerywa psychoanalizę i oddaje się swojej ulubionej namiętności - walce z Żydami, by ostatecznie zostać powieszonym na mocy wyroku sądu w Norymberdze. 

Po lekturze

Mam żal do wydawnictwa. Tłumaczenie momentami mogłoby być lepsze, brakujące przyimki i spójniki może nie są największym problemem, bo człowiek i tak machinalnie w myślach sobie je dodaje, ale wrażenie niechlujności.. było. Lektura książek Yaloma dotąd smakowała mi ze względu na specyfikę jego wypowiedzi i to najważniejsze w tej powieści było, ale pamiętam, że gdy przeczytałam wstęp do książki w oryginale trochę inaczej się to czytało niż ten przekład. Biorąc jednak pod uwagę ogrom ważnych przemyśleń, konkluzji i wniosków książka ma ogromną wartość, niezależnie od jakości wydania. Liczę jednak na późniejsze, poprawione wydania. I ponowną lekturę :)

Problem Spinozy, Irvin D. Yalom, Wydawnictwo Zielone Drzewo, Warszawa 2012

* str. 40

** str. 324

I