Dobra zła książka - "Opętani" Witolda Gombrowicza

Mój projekt był w tym sensie niesłychanie radykalny: oddać się masie, stać się gorszym, niższym (..)*

Przepis na napisanie złej książki jest prosty. Należy wziąć wyświechtany motyw (na przykład romansowy albo z horroru) dodać do niego mało wyraziste postacie, najlepiej odrobinę wiarygodne, a przynajmniej do pewnego stopnia wiarygodne, dodać schemat typowej dla wybranego gatunku fabuły i nie mieć specjalnie talentu pisarskiego i proszę, oto jest. Gombrowicz próbował, ale chyba za słabo się starał. Bo choć Opętani to czytadło wielkiej wody, to również przyzwoita książka, z postaciami trochę bardziej niż wiarygodnymi, bo oprócz tego ciekawymi, toteż projekt na złą książkę upadł. Przynajmniej w odbiorze czytelników. W moim również.

Powieść ta ukazywała się pierwotnie w odcinkach w 1939 roku na łamach dwóch dzienników - w Dobrym Wieczorze - Kurierze Czerwonym w Warszawie oraz w Expresie Porannym Kielce Radom. To dlatego może w pewnym momencie, w trakcie lektury, zdziwić zmiana nazwiska głównego bohatera, wraz z wyjaśnieniem, że jak się okazało, istnieje naprawdę trener tenisowy o takim nazwisku! Zupełnym przypadkiem rzecz jasna.

A zatem mamy głównego bohatera - trenera tenisowego, Mariana Leszczuka, który jest zmęczony monotonią swojej codzienności i dlatego zgłasza się na trenera panny Mai Ochołowskiej, mieszkanki dworu w Połyce, który to dwór z powodów finansowych został przemianowany na pensjonat. Nieopodal dworu jest zamek, z bogatą historią, księciem dziwakiem, a w zasadzie szaleńcem, oraz jego sekretarzem, który próbuje szaleństwo księcia wykorzystać, a więc nachapać się ile się da, a potem ożenić z panną Ochołowską. Przyjazd Leszczuka, oraz pewnego dość nachalnego historyka, Skolińskiego, wpłyną znacząco zarówno na plany sekretarza, jak i jego narzeczonej i wywołają sporo zamieszania w okolicznej wsi. Dużą rolę także odegra sam zamek, prawdopodobnie pochodzący z XVI wieku, z licznymi, pustymi komnatami, w których słychać dziwne odgłosy, tupotanie małych, szczurzych łapek i obecność czegoś niewytłumaczalnego.

Jest tutaj wszystko - romans, jak się łatwo domyślić między panną Ochołowską oraz Leszczukiem, powieść grozy, którą akcentują dziwne i niewyjaśnione zjawiska związane z tajemnicą zamku, oraz zdarzeniami na zamku, powieść kryminalna, gdy kochankowie są świadkami morderstwa, a także powieść obyczajowa, ukazująca Warszawę lat 30-tych ubiegłego wieku. Można z tego było zrobić kiepską powieść? Materiał był wyśmienity, ale Gombrowicz nie poszedł do końca zgodnie  ze schematem fabularnym romansu czy kryminału i tutaj także przedstawia swoją podstawową tezę, kontynuowaną później w wielu powieściach. Tezę, mówiącą o tym, że człowiek nigdy nie jest sobą bowiem jest zniewolony, jak nie narzuconą mu przez społeczeństwo formę, to przez inne siły. W Opętanych tą siłą jest wściekłość. Ta cudza wściekłość wpłynie na dwójkę bohaterów, pokieruje ich losem w sposób dziwny i niewytłumaczalny, ażeby doprowadzić do najprostszej konkluzji i jakże banalnej - siła tkwi w prawdzie charakteru.

Jest to wielce przyjemne czytadło i o dziwo, nawet nie przeszkadza wątek romansowy. Ogółem, jako lektura odprężająca działa niezawodnie.



*z przedmowy Pożytek z niepowodzenia Konstantego A. Jeleńskiego do Opętanych Witolda Gombrowicza, str. 5
Opętani, Witold Gombrowicz, Res Publica, Warszawa 1990