"Jezioro Bodeńskie" Stanisława Dygata

Tymczasem wybuchła wojna i dostałem się do niewoli. Była to dziwna niewola, zupełnie różna od owej niewoli męskiej, pełnej powagi, gdzie wojenne trudy otrzymują w zagrodzonym drutem kolczastym terenie od nieprzyjaciela pełną satysfakcję za cnoty męstwa, a palmę męczeństwa od rodaków.* Tak rozpoczyna swoją historię narrator Jeziora Badeńskiego i w ten mniej więcej sposób ją zakończy. Powtarzające się nieustannie zdanie o wybuchu wojny i dostaniu się do niewoli po pierwszym, irytującym wrażeniu, zaczyna stawać się jak niema kropla drążąca skałę. To drążenie doprowadza do wniosków zgoła odmiennych niż to sugeruje pierwsza warstwa fabularna powieści.

A w tej wierzchniej warstwie jest opisany obóz internowanych z Polski Anglików, Francuzów i Polaków. Obóz, który przypomina jakieś dziwaczne kolonie dla dorosłych, umiejscowiony w szkole gimnazjalnej w małej miejscowości, o której Dygat pisze "Konstancja", gdzie zniewolenie polega głównie na przetrzymywaniu internowanych w jednym miejscu. Tak poza tym nie mogą jednak narzekać. Są regularnie karmieni, mają względną swobodę osobistą, mogąc rozmawiać ze sobą bez żadnych przeszkód, spotykać się, spacerować, a nawet romansować. Czas płynie tu wolno, pogawędki są mniej lub bardziej burzliwe, chwilami powstają dyskusje o charakterze międzynarodowym, w których przedstawiciele różnych narodów sypią sobie nawzajem docinkami. Są to jednak kulturalne rozmowy, z wzajemnym szacunkiem, przypominające stylem salonowe rozgrywki. Jedyną codzienną rozrywką są posiłki i plotkowanie o sobie nawzajem. Wróg jest tutaj jakąś postacią abstrakcyjną, działania wojenne co najwyżej można sobie wyobrazić. Całe wojenne plugastwo jest odległe i bliższe mitowi niż rzeczywistości.

Kolejną odsłoną powieściowej fikcji są rozmyślania bohatera o jego dotychczasowym, dość leniwym i raczej mało oryginalnym, codziennym życiu. Wspomnienia związane z rodziną i jej francuskimi korzeniami, z rożnymi zdarzeniami z życia codziennego, a wreszcie z dziwnego związku z Ludką, dziewczyną w wielodzietnej rodziny, która trzyma się starych, dawnych zwyczajów. Co jednak jest bardzo pozorne, bowiem w zwyczajach tych jest również ignorowanie niepełnosprawnego dziadka, czy docinanie sobie nawzajem. Jednak rodzina Ludki wyróżnia się tym, że jej członkowie skupiają się wokół wspólnego, rodzinnego stołu i spędzają ze sobą czas, wbrew modzie, która wyciąga ludzi na ulice. Związek z Ludką jest pełen sprzeczności i teatralności we wzajemnych relacjach, brakuje w nim szczerości i zrozumienia. Zakończenie związku, równie teatralne, zamyka ten epizod w życiu naszego bohatera. Ciąg myślowy prowadzi więc coraz częściej do tematu polskości, narodowości, pytania o tę narodowość i zobowiązania wobec kraju. Trwa w tych myślach nieustanna walka z wpojoną tradycją, że Polak, niezależnie od oceny sytuacji, powinien walczyć i bronić swojego kraju, a własnymi przekonaniami, że walka i wojna to ogromne barbarzyństwo. Walka z wpojonym mesjanizmem własnego narodu, a niechęcią do uczestniczenia w nim. I gdy nareszcie pojawia się możliwość ucieczki z obozu, niespodziewanie zwycięża chęć, by z niej skorzystać. Ba, uniesiony na fali zwycięskiej ucieczki i patriotycznych odczuć główny bohater planuje nawet założyć legion polsko - francuski, by uwolnić oba zniewolone przez okupanta kraje. Jednak niewola, do której trafił narrator była o wiele potężniejsza, bo była to niewola własnego, wygodnego umysłu, który mimo wpajanych od lat dziecięcych tradycyjnych postaw narodowych, okazała się silniejsza. Można to podsumować jako nietypowa walka jednostki z przekonaniami ogółu. Jednak chwila, gdy narrator odkrywa, że tak naprawdę nie ma drogi ucieczki innej jak przepłynięcie wpław przez jezioro Bodeńskie i odczuwa ogromną ulgę i usprawiedliwienie dla swojego powrotu do obozu, sprawia, że wszystkie jego przemyślenia tracą impet i nośność, jako zwykłe przeintelektualizowane gadanie człowieka, skupionego tylko na swoim tu i teraz. Jakkolwiek zgadzam się że wojna i zabijanie to ogromne barbarzyństwo, tak postawa głównego bohatera była mi momentami obrzydliwa.

Dygat pisze niezwykle interesującym językiem, tworząc zdania o ciekawym, nieco przestawnym szyku. Intrygująco i chwilami poetycko, jakby ukazując w ten sposób odrywanie się myśli od codziennej nudy obozu do ciekawszego świata, ot chociażby drogi, przyrody, swobody w spotkaniach z ludźmi. Chwilami pisze bardzo interesująco  że trudno się oderwać, momentami przemyślenia bohatera nużą. Choć nie da się ukryć, że często są celne odnośnie oceny polskiego narodu. Polecam jako lekturę ciekawostkę, jako inne spojrzenie na internowanie, obóz, jeńców wojennych, a także oryginalny sposób pisania.


Jezioro Bodeńskie, Stanisław Dygat, Świat Książki, Warszawa 2008
* str. 5